Autoportret z Thanatosem, 1920 (Autoportret z meduzą)

sygnowany l.d.: J. Malczewski | 1920

Obraz wiąże się z przewijającym się w twórczości Malczewskiego wątkiem Thanatosa, mitologicznego geniusza Śmierci. Początkiem całego cyklu obrazów z Thanatosem są płótna z lat 1898-99, później motyw ten powraca jeszcze przez całe lata i jak „żadna inna seria Malczewskiego nie posiadała takiej trwałości i takiej ciągłości”. U Malczewskiego jednak postać Thanatosa, choć przejęta z greckiego mitu – gdzie Geniusz był synem Nocy, bliźniaczym bratem boga Snu Hypnosa zyskuje wyraz odmienny, właściwy tylko jego dziełom, wyobrażenie które „nie mieści się w żadnym istniejącym wzorze ikonograficznym [..] - jest „kobietą a zarazem efebem” (por. K. Wyka, Thanatos i Polska, Kraków 1971).

W prezentowanym autoportrecie, artyście towarzyszy tajemnicza uskrzydlona postać kobiety o wężowych włosach, trzymająca w dłoniach kosę – atrybut Śmierci. Jest ona jakby połączeniem Thanatosa albo z grecką Meduzą, jedną z trzech sióstr Gorgon, albo raczej z Erynią, boginią strzegącą ładu moralnego i mogącą symbolizować wyrzuty sumienia i nieuchronną konieczność rozliczenia z przeszłością. Tłem dla postaci Artysty i Thanatosa jest otoczony kwitnącymi bzami dwór w Wielgiem, który dla Malczewskiego był domem „lat dziecinnych”, symbolem niewinności raju dzieciństwa.